تحقیق دفاع مشروع و تعريف آن در نظام حقوقي

دسته بندي : علوم انسانی » حقوق
دفاع مشروع و تعريف آن در نظام حقوقي


مقدمه
با حمد و سپاس از خداوند متعالي كه توانايي فكر كردن و نوشتن را به ما عطا كرد و او كه رحمانيت و رحيميتش به وسعت كل شي بندگانش را احاطه كرده و توانايي انديشيدن و توفيق نگارش اين مجموعه را به ما عطا فرموده است.
يكي از مفاهيمي كه در حقوق بسيار مهم است و شناخت آن باعث جلوگيري از جرايم بصورت ناخودآگاه مي شود حقوق كيفري در مفهوم دفاع مشروع است. و يكي از عوامل موجهه‌ي جرم است اين مبحث يكي از مباحث مهم در حقوق كيفري است و چون از فقه اسلامي اخذ شده،‌در اين تحقيق ما سعي كرده ايم تا يك مطالعه‌ي تطبيقي بر روي اين مبحث در فقه اماميه و فقه مذاهب اهل سنت و قانون مجازات اسلامي وقانون مجازات فرانسه داشته باشيم و مبناي فكري دسته بندي شده اي را تا آن اندازه كه در توان ماست ارائه دهيم.

پيشگفتار :
دفاع مشروع (Legitimate Defence) يا دفاع قانوني اصطلاحي است كه در قرون معاصر وارد مباحث حقوقي گرديده است. اصل مبحث دفاع ضمن كتاب جهاد از كتب فقهي مورد بحث قرار گرفته است كه دفاع را يكي از واجبات اعمال مسلمانان در حفظ حدود و ثغور اسلامي بر وجه محاربه و مقاتله با دشمنان اسلام و كفار واجب كفايي (و بعضاً واجب عيني ) دانسته‌اند. بدون اينكه عنوان مستقلي به صورت «دفاع مشروع» در كتب مذكور مشاهده شود ولي مفاهيمي در اين مورد از طرف بعضي از فقها بيان گرديده است. دفاع مشروع عبارت است از دفاع مجاز و قانوني شخصي كه به جان و مال و ناموس او حمله مي شود و شخص قادر به دريافت كمك از مأمورين يا ديگران براي دفع آن حمله نباشد در اين صورت شخص مرتكب قتل يا ضرب و جرح طرف يا ورود خسارت به او گردد شخص مدافع مصاب است و مسئول جرايم و خسارات وارد شده نمي باشد. مرحوم شهيد گويد: الدفاع عن النفس و المال و الحريم جايز في جميع بحسب القدره و دم المدفوع هدر حيث يتوقف الدفاع علي قتله (شرح لمحه 20/325).
مرحوم محقق حلي مي گويد : و ... و كذا كل من خنثي علي نفسه مطلقاً او ماله اذا غلبت السلامه (شرايع الاسلام ، 1/307).
مرحوم شعراني در شرح جهاد در تبصره المتعلمين علامه حلي مي گويد:‌و فرق جهاد و دفاع آن كه جهاد براي دعوت به دين است و دفاع براي راندن دشمن از جان و مال و ناموس (شرح تبصره المتعلمين 1/207)
مسلم است كه وجوب دفاع براي مسلمانان در راندن دشمن از جان و مال و ناموس جامعه مسلمين به فرد مسلمان نيز تسري يافته و بر هر فرد دفاع از جان و مال و ناموس خود واجب ميگردد.
دفاع از جان و يا مال يا ناموس خود يا ديگري در غالب قوانين ممالك واقيه مشروع و مجاز شناخته شده است از جمله در موارد 92 تا 97 قوانين مجازات اسلامي اين موضوع با شرايطي كه در دفاع جمع باشد مشروع و بدون مجازات تقنين گرديده است شرايط مذكور عبارتند از :
1) دفاع متناسب با حمله و خطري باشد كه شخص را تهديد مي كند.
2) خوف براي نفس يا عرض يا مال مستند به قرائن معقول باشد.
3) توسل به قواي دولتي و هرگونه وسيلة آسانتري براي نجات ميسر نباشد.
4) در مورد دفاع از مال ديگري استمداد صاحب مال شرط است. شرط اخير در قانون به نظر ناقص مي آيد كه در جاي خود بحث مفصلي خواهد داشت.
ماده 95 قانون فوق الذكر دفاع و مقاومت در مقابل قواي حكومتي در موقع انجام و خليفة آنان را مشروع و مجاز ندانسته است مگر آنكه اشخاص مذكور (مأمورين ضابطين دولتي) از حدود وظيفه خود خارج شوند و برحسب ادله و قرائن موجود خوف آن باشد كه عمليات آنها موجب قتل و جرح يا تعريض به عرض گردد كه در اين صورت دفاع جائز است.
تعريف دفاع مشروع :
تعريف دفاع مشروع به اعتبار تركيبي منوط به ارائه تعريفي از دو جزء آن است.
الف – دفاع :
دفع در لغت،‌به معناي دور كردن با استفاده از زور و قدرت است. سيبويه به نقل از عرب آورده است:
ادفع الشر و لواصبعاً (بدي را ولو با انگشت دور كن). واژه دفاع ممكن است مصدر «دَفَع» باشد مثل كتاب و مانند آن و ممكن است مصدر فعل دافع باشد و دافع عنه و دفع هر دو به يك معني است. براي مثال بيت زير :
و لقد حرصت بأن أدافع عنهم فإذا المنيه اقبلت لا تدفع
به معناي : «حرصت بأن أدفع عنهم المنيه و المنيه لا تدفع» است بنابراين شاعر ادافع را به جاي ادفع به كار برده است.
در اصطلاح نظامي ، دفاع به راهها و روشهايي گفته ميشود كه در جنگها براي دفع حملات دشمن به كار گرفته مي شود.
قرآن كريم، واژة دفع را به شكل هاي گوناگون به كار برده است كه از آن جمله است «يدافع» در آيه شريفه «ان الله يدافع عن الذين آمنوا إنّ الله لا يحب‌ كل خوان كفور» و از آن جمله است واژه هاي : دَفْع – دافع – دفعتم – إدْفَع – وادْفَعوا
ب – شرعي (مشروع ) :
اين واژه از ماده شرع است و ياي نسبت براي انتساب دفاع به آن وصل شده است. و از نظر لغت از شرع شرعاَ للقوم (يعني : براي مردم شريعت و قانون وضع كرد ) مشتق مي باشد و به همين معني آنچه خداوند براي بندگان وضع كرده، شريعت خوانده مي شود و شارع به معناي شاهراه است و شراع السفينه يعني بادبان كشتي كه از پارچه و نظير آن ساخته مي شود و بر بالاي كشتي برافراشته مي گردد تا باد در آن داخل شود و كشتي را به حركت دراورد. اَشرع الشيء يعني : چيزي را بسيار بلند كرد و حيتان شرع ، يعني : ماهيهاي سردرآورده از آب و شريعت ديني است كه خداوند براي بندگانش وضع كرده است و آيه شريفه «لكل جعلْنا منكم شرعه و منهاجا » به همين معناست.
شرع الله الدين‌َ يعني : خداوند دين را آشكار و روشن ساخت و شرعه (راهي كه به طرف آب منتهي ميشود ) و شريعه (جاي برداشت آب) نيز به همين معناست. زيرا هر دو ، درمكاني معلوم و آشكار از رودها قرار دارند.
شريعت يا شرع هرگاه به كار رود مقصود از آن در اصطلاح : وحي ، اعم از قرآن و حديث، است كه عناصر سه گانه دين را شامل مي شود يعني اعتقادات ،‌كه علم كلام براي آن تدوين شده، و عبادات و معادلات، كه علم فقه براي آن نوشته شده ، و اخلاقيات كه علم اخلاق براي آن تدوين شده است گاهي به فقه، كه احكام تكليفيه عمليه است. از باب اخلاق عام و اراده‌ي خاص،‌شريعت گفته مي شود و هر چه موافق و منطبق با شرع است ، شرعي است.
تعريف دفاع مشروع در حقوق اسلامي و مكاتب ديگر :
در لابلاي كتابهاي فقهي ، كه مورد بررسي قرار گرفت، تعريفي از دفاع مشروع به دست نيامد،‌تنها در كتاب «التشريع الجنائي الاسلامي » دفاع مشروع به صورت زير تعريف شده است:
«دفاع مشروع وظيفه انسان در حمايت از نفس خود يا ديگري و حق او در حمايت از مال خود يا ديگري است كه در برابر هر تجاوز حال و غير مشروع با نيروي لازم براي دفع تجاوز، دفاع كند»